Michel Tournie / Mišel Turnije

O RODU I SPECIFIČNIM RAZLIKAMA

Definiciju čini rod u užem smislu i specifična razlika. Definisati, naime, znači svrstati jednu nepoznatu stvar u poznati rod i istovremeno je razlučiti od ostalih stvari koje sadrži taj isti rod; specifičnom razlikom nazivamo onu pomoću koje razlucujemo vrstu od roda ili ostalih vrsta u rodu, a rodom u užem smislu onaj u koji vrsta direktno spada.

(Larousse)

Klasična logika nas, dakle, uči da se dobra definicija sastoji od roda u užem smislu i specifične razlike definisanog. Na primjer: ako kažem da je čovjek razumna životinja, ''životinja'' je rod najbliži čovjeku (bliži nego ''živo'' ili ''biće"), a ''razuman'' je specifičnost koja omogućava da ga razlikujemo od drugih životinja. Anđeo je ''razumno'' biće, ali nije životinja. Pas jeste životinja, ali nije razuman itd.

Ova definicija definicije je dragocjena stoga što se čini da je u svakom slučaju bitno da sve pojedinačno ima i rod i specifičnu razliku; u protivnom, tonemo u neodredivost. Osobito kad je književnost u pitanju. Uistinu, bilo bi zanimljivo primijeniti ovaj sistem pri dešifrovanju nekih književnih djela. Primijetićemo, nesumnjivo, da je vrijednost svakog djela određena kako rodom, tako i specifičnom razlikom - i da iz jednog i drugog mogu proisteći nedostaci. Naime, u nekim djelima specifičnost je naglašena do bizarnosti, tako da gube svaku univerzalnu vrijednost. Jer, ako je dobro biti ''originalan'', redovno se pokaže lošim biti potpuno ''na svoju ruku''. To je slučaj sa većinom takozvanih ''regionalnih'' autora. Da bi čitalac u njihovim djelima mogao uživati, mora na određeni način saučestvovati - po mogućnosti voditi porijeklo iz iste oblasti. To su ''naški'' pisci, koji nas podsjećaju na dobro vino i narječje zavičaja, ali koje treba konzumirati na licu mjesta jer im, kao i vinu iz rodnog kraja, putovanje škodi. Specifičnost nekog djela može biti sâm jezik. Pojedini dijalektalni izrazi, poseban vokabular - ni mutan, ni providan, ali na neki fini način prozračan - daju mu jedinstvenu draž. No, time se neumitno krug poštovalaca sužava, jer takvo djelo često nije kadro podnijeti iskušenje prevođenja. Ljubitelji njemačke književnosti, na primjer, znaju iz iskustva da bez teškoća mogu čitati Goetheov i Schillerov ''univerzalni'' njemački, a da im se s druge strane, zna desiti da razbijaju glave kad su u pitanju njima vremenski bliski pisci kao Storm, Mörike, Rosegger, pa čak i Theodor Fontane, čiji klasicizam odlikuje značajna primjesa brandeburškog dijalekta.

Moramo priznati da ni Henri Pourrat niti Henri Vincenot nemaju primjetnog internacionalnog značaja. Mi, koji ih volimo i s radošću uvijek iznova čitamo, u toj relativnoj neodređenosti vidimo neke prednosti. Vrlo važno što ih ne čitaju na Kamčatki! Bitno je da su stalno na našem noćnom stolicu! All, ima i onih koje, sa pravom ili ne, držimo za ''velikane'' i duboko smo povrijeđeni kad ih ne nađemo u knjižarama Rejkjavika ili Seula. Tu su: Giono, Colette, Albert Cohen. Ovaj posljednji je, istinu govoreći, bio posve originalan: svoju specifičnost bi bijesno, kao kakav šamar, opalio sagovorniku u lice! Sjetite se samo kako je žučno istupio protiv Marguerite Yourcenar u jednoj od emisija ''Radioscopie'' Jacquesa Chancela. ''Ja sam orijentalni Jevrejin. Kod nas žene ne pišu knjige. Mjesto im je u kuhinji!'' Nećemo prenijeti - ni zbog njega, a ni nje - nastavak ovog vrijeđanja. Podsjetićemo samo na mišljenje Marcela Pagnola, njegovog prijatelja iz djetinjstva (zajedno su odrasli u Marseilleu): ''Albert, ti umišljaš da si zajedljiv! A upravo si zbog svoje naivnosti divan!''

U stvari, specifičnost može postati zlokoban otrov - pretjeranom upotrebom dovodi do neuspjeha i sterilnosti. Efikasno sredstvo za ograničenje negativnih posljedica je u istovremenom njegovanju dvaju ili više specifičnih svojstava. Tako čovjek, koji bi bio prisiljen da svoju toksikomaniju zadovoljava samo alkoholom, uspijeva preživjeti koristeći loš duhan i sijaset lijekova (to je rješenje Jean-Paula Sartrea). Francoisa Mauriaca nije zarobila sopstvena specifičnost zahvaljujući tome što je inspiraciju crpio iz tri izvora, od kojih bi svaki zasebno bio poguban za njegovo stvaralaštvo. U njemu je postojao Bordoležanin, hrišćanin i potisnuti homoseksualac. Ta trostruka diferencijacija stoji u ravnoteži; zbog toga to je neobičnog karaktera, može izgledati čak neutralisana. Zapažamo da je i Julien Green usvojio sličnu formulu, s tim da je elemenat ''Bordoležanin'' zamijenio oživljavanjem svog američkog porijekla (u djelu Jug u dubini).

Međutim, sigurno je da svaka specifičnost gradi uzani prolaz, ali zbir nekoliko specifičnosti nikada ne čini široki prolaz. Takvim djelima prijeti opasnost da vremenom imaju sve manje čitalaca.

Postoji i druga grupa: to su veliki umovi, koji se obraćaju najširoj publici, zapravo cijelom čovječanstvu. Njihova je vrijednost u plemenitosti i širini. Ovdje prvenstveno mislimo na Tolstoja, čovjeka roda ''par excellence'', te, kao takav, suprotstavljen Dostojevskom, koji je do kraja čovjek osobenosti. I njemu prijeti opasnost; Gide - voleći više Dostojevskog - uporedio ga je sa slikarem Detailleom, koji svoju veličanstvenu viziju slika pod slabim snopom svjetlosti ateljea. Ali, literarna igra koju ovdje upražnjavamo bolje pristaje zvijezdama drugog reda - njima se lakše ovladava, one jasnije govore. Romain Rolland, tvorac romana-rijeke, koji teče prema ogromnoj delti bistrih i toplih voda, primjer je za rod, sa svim nedostacima i kvalitetima. On sebe vidi kao sljedbenika Spinoze, Goethea i Tolstoja. Godine 1914, nakon objave rata, on ima hrabrosti da kaže ''ne'' nacionalističkim histerijama sa obje strane Rajne. Izbijanje revolucije u Rusiji 1917. on shvata kao finale Beethovenove Devete simfonije. Ovim riječima se obraća sovjetskom narodu: ''Neka vaša revolucija bude revolucija jednog zdravog, bratskog, humanog naroda. Izbjegavajte krajnosti u koje smo mi upali... Budite tolerantniji nego što smo mi bili.'' I on, zbog toga što nema ''zajedljivosti'' u sebi, zna biti zadivljujuće naivan. Avaj! Ali ko danas čita Romaina Rollanda? Njegov se stil uglavnom smatra labavim, njegov neizmjerni idealizam odveć blijedim. Junak romana o Jean-Christofu ne služi na čast prezimenu Krafft koje mu je autor dao. A čitalac se pita po čemu bi se to djelo, tako krasno upućeno cijelom čovječanstvu, njega lično ticalo.

Eto, to su opasnosti “roda''. Nakon Romaina Rollanda, mnogo je pisaca nastavilo tradiciju romana-rijeke: Roger Martin du Gard, Jules Romains, Jean-Paul Sartre. Kod ovog posljednjeg, građanina, funkcionera, ne-Jevrejina, heteroseksualca, svijest da mu nedostaje specifičnost pomoću koje bi stvorio djelo koje će imati odjeka, iskazana je maštanjima o preobraženju. Zamišlja da je Jevrejin bjegunac iz logora smrti, homoseksualac i kradljivac kao Jean Genet, proleter, dakle komunist, Alžirac i terorist FLN-a itd. Posjećuje Baadera u zatvoru. Da je danas živ, fantazirao bi o sidi.

Alternativa između roda i specifičnosti vrlo brzo za pisca postaje dilema puna zamki. Sigurno da djelo, neosporne vrijednosti prevazilazi tu protivurječnost. Kako? Recepta nema, ali ima mnogo primjera uspješnog ishoda; svaki je originalan. Nema sumnje je Thomas Mann njemački pisac, i to najveći Nijemac među njemačkim piscima. To specifično svojstvo, puno zamki, zamalo da ga uništi. U vrijeme rata 1914, bio je obuzet nacionalističkim strastima i zagriženo branio stav o njemačkoj superiornosti. Neki njegovi spisi iz tog doba priliče nekom pruskom Mauriceu Barčsu. Kasnije, poraz 1918. i kriza 1929. od njega su mogli načiniti oficijelnog pisca III Rajha. Tada bi postojala dva Manna: jedan, Heinrich, ljevičar, i drugi, Thomas, krajnji desnicar. Žestinom kojom se suprotstavio nacistima može se mjeriti evolucija kroz koju je prošao u tom zapravo kratkom vremenskom periodu između rata 1914-1918. i uspona nacista na političku scenu. Primoran da emigrira 1933, on u Sjedinjenim Držvama piše Doktora Faustusa, najnjemačkiji od svih romana o Njemačkoj. Da je istu ideju razradio svojim umom od 1914, čitala bi ga samo šačica fanatika. Dolazak Hitlera na vlast i drugi svjetski rat stavili su tačku na preobražaj specifičnosti Thomasa Manna - njegovog nacionalnog osjećanja, što mu je bilo od izvanredne koristi. To je takozvani ''bljesak specifične razlike''.

Naveli smo neke vatrene kletve Alberta Cohena. Neosporno, vrijednost jednog dijela njegovog stvaralaštva umanjila je kruta odanost korijenima. Ali, ponekad mu polazi za rukom da uklopi svoju ''specifičnost'' u izvestan osjećaj univerzalne širine. Ishod tog spoja oprečnih nadahnuća je jedinstven po snazi i ljepoti. Prvenstveno mislimo na Knjigu o mojoj majci. Jer, iako on svoju majku uporno, do kraja, opisuje kao skromnu, čitaj ograničenu ženu, čije se jevrejsko-mediteransko porijeklo ogleda u stotinu smiješnih osobina, s druge strane je u njoj otjelotvorena sva čistota majčinskog samoprijegora. Otuda se ona, onim najsenzibilnijim, najplemenitijim što nosi u sebi, tiče cijelog čovječanstva. To je takozvana ''sublimacija specifične razlike''.

Tekst Michela Tourniera Le genre et la difference prenosimo iz časopisa Lettre, br. 15, zima 1987.

Sa francuskog D. Dizdarević

Preuzeto iz : Delo, br. 34, 1988.

Michel Tournier/ Mišel Turnije (1924- )

francuski pisac

Tournier je rođen u Parizu, gde je i rastao tokom Drugog svetskog rata. Iako je bio suviše mlad da bi aktivno učestvovao u ratu, osetio je ipak sve posledice okupacije. Ovo je značajno uticalo na njega, budući da je njegova porodica, iako antinacistička, bila pronemački nastrojena. Posmatrajući okolnosti koje je stvarala koegzistencija patnje i kolaboracije pretočenih u legendu o herojskom francuskom Pokretu otpora, postao je svestan u kojoj meri su ljudi skloni samomitologizaciji. Godine 1946, Tournier odlazi u ''kratku posetu'' Univezitetu u Tübingenu, koja se pretvorila u skoro četvorogodišnji boravak i studije filozofije. Ipak, po svom povratku, nije bio prihvaćen u filozofskim krugovima, što ga je navelo da napusti akademsku karijeru i započne novu u medijima, najpre u izdavačkoj kući, a kasnije na radiju i televiziji. Tek 1967. god. pojavljuje se njegov prvi roman, Petko ili limbovi Pacifika (Vendredi, ou les limbes du Pacifique) i osvaja nagradu Grand Prix du Roman Francuske akademije. Po izdavanju svog drugog romana, Kralj Vilovnjak (Le Roi des Aulnes) 1970, za koji je dobio nagradu Prix Goncourt, etablirao se, skoro preko noći, kao jedan od vodećih savremenih francuskih autora. Godine 1972. postao je član akademije Goncourt. Od tada, u njegova glavna dela, između ostalih, ubrajaju se i književna autobiografija Le Vent Paraclet (1977), u kojoj koristi analizu svoje karijere kao pisca u cilju stvaranja mita o sebi, zatim Le Coq de bruyere (1978) zbirka kratkih prica, kao i nekoliko romana medu kojima su najinteresantniji Les Météores (1975) i La Goutte d'or (1988).

Turnijeov rad u celosti je baziran na transgresiji konvencionalnih granica između parova suprotnosti: afirmacije i negacije, intelekta i telesnosti, muškosti i ženskosti, realnosti i fantazije. Istražujući ove granice on se uveliko koristi marginalnostima, naročito po pitanjima roda i seksualnosti, na koja stavlja akcenat, verovatno usled sopstvene homoseksualnosti. U srži oba romana Petko ili limbovi Pacifika i Kralj Vilovnjak, nalazi se seksualna orijentacija koja odstupa od norme, u prvom romanu (inače prepravljenoj priči o Robinzonu Krusou) prikazana kroz nagoveštaj međurasne želje, a u drugom naznačena kroz otvorene nagoveštaje ljubavi ka mladićima. Le Coq de bruyere proširuje opseg ''abnormalnosti'' na androginost i fetišizam. U romanu Les Météores iznad svega akcentuje sistematsko odbacivanje granica konvencionalne heterokratije, kroz prkosnog homoseksualnog Aleksandra i još egzotičnijeg homoseksualnog povezivanja identičnih blizanaca Paul i Jeana. Koristeći likove svojih romana kako bi ogolio apsurdnost distinktivnih kategorija u koje je seksualnost uobičajeno izdeljena, Tournier dramatizuje tenziju između čovekove neodoljive potrebe da kategorizuje (i samim tim kontroliše) iskustvo i ugodnog osećaja nemogućnosti kategorizacije takvog iskustva.

Ch. Robinson

Literatura: W. Cloonan, Michel Tournier, Boston, 1983.

Prema: Who's Who in Conterporary Gay and Lesbian History, izd. Robert Aldrich and Garry Wotherspoon, London & New York, 2001.

Prevod: Marija

Michel Tournier/ Mišel Turnije u prevodu na srpski:

• Petko ili limbovi Pacifika; prevod sa francuskog Gordana Stojković, Novi Sad: Bratstvo-jedinstvo, 1990, 171 str. (Prevod dela: Vendredi ou les limbes du Pacifique)
  Gašpar, Melhior i Valtasar; prevela Ivanka Pavlović, predgovor Radivoje Konstantinović. Beograd: Srpska književna zadruga, 1991, XVII, 222 str. (Prevod dela: Gaspard, Melchior & Balthazar)
  Eleazar ili Izvor i grm; prevela s francuskog Ana Moralić; predgovor Jelena Novaković. Beograd: Nolit, 1998, 131 str. (Prevod dela: Éléazar ou La Source et le buisson)
  Pjero ili Tajne noći; prevela Bosiljka Brlečić; ilustracije Esad Cesović. Sarajevo: Veselin Masleša, 1988, 75 str. (Prevod dela: Sept contes)
  Kralj Vilovnjak; preveli s francuskog Svetlana i Franjo Termačić. Beograd: Prosveta, 1988, 378 str. (Prevod dela: Le Roi des Aulnes); novo izdanje: Mono: Manana press, 2002 (Zemun: Zale Commerce). - 452 str.
  Male proze; prevela Ivana Hadži Popović. Novi Sad: Književna zajednica Novog Sada, 1990, 148 str. (Prevod dela: Petites proses); novo izdanje: Beograd: AED Studio, 2003.

U časopisima:

• Tetreb; sa franc. prevela Ksenija Jovanović.U: Pismo. God. 3, br. 10 (1987), str. 98-124.
  Kratke priče; sa franc. prevela Ksenija Jovanović. U: Pismo. God. 3, br. 10 (1987), str. 124-132.
  Amandin: priča o inicijaciji; sa franc. Prevela Ksenija Jovanović. U: Pismo. God. 3, br. 10 (1987), str. 132-138.
  Riđobradi ili portret kralja; prevela sa franc. Ivana Hadži-Popović. U: Savremenik. God. 34, knj.7, br. 1/2 (1988), str. 110-117.
  Žil i Žana; sa franc. prev. Ivana Đorđević. - Beleške o piscu. U: Pismo. God. 9, br. 35 (1993), str. 60-100.
  Dve priče; sa franc. prev. i beleška Gorica Dedović. - Beleška o autoru. U: Povelja. - God. 27, br. 2/3 (1996), str. 74-78.
  Male proze; prev. s fran. Ivana Hadži-Popović. U: Savremenik. Br. 7/9 (1997), str. 26-31.
  Dve priče; pevela sa fran. Gorica Dedović. - Beleška o piscu. U: Sveske. - God. 10, br. 44 (1998), str. 75-77.
  Emil, otkriće savršenog bića; [sa francuskog preveo Panta Lazić]. U: Detinjstvo. God. 28, br. 3/4 (2002), str. 6-7
  Od Viktora Igoa do Sigmunda; [sa francuskog preveo Panta Lazić]. U: Detinjstvo. God. 28, br. 3/4 (2002), str. 7-8.
  Kako pisati za decu: Mišel Turnije opisuje genezu svoje knjige Pjero i tajne noći; sa francuskog preveo Panta Lazić. U: Detinjstvo. God. 28, br. 3/4 (2002), str. 10-11.
  Kraj Robinsona Krusoa / Mišel Turnije ; s francuskog Ksenija Jovanović. U: Letopis Matice srpske. - 161, 436, 5 (nov. 1985), str. 531-534.

U antologijama:

• ANTOLOGIJA francuske pripovetke (1945-1989), izbor, predgovor i beleške o piscima Radivoje Konstantinović, Novi Sad: Bratstvo-Jedinstvo, 1989, 287 str. ;
  NAJKRAĆE priče na svetu, priredio David Albahari. – Beograd/ Novi Sad, 1993.