Položaj homoseksualaca u okupiranoj Srbiji 1941-1944 (3)

Propašću jugoslovenske države, njenim vojnim slomom i rasparčavanjem teritorije i represivnim sistemom nadzora i terora koje uvode okupatori i njegovi pomagači, otpočeo je veoma dug i težak period u životima ljudi koji su živeli na jugoslovenskom prostoru. Život je bio posebno težak za one koji se nisu pomirili s novonastalom situacijom, za one koji su i rečima i delima ustali protiv ropstva i torture, ali i za one koji su samim svojim postojanjem bili proglašeni za neprijatelje novog poretka. Nacionalsocijalizam je proklamovao rasnu inferiornost pojedinih naroda i odredio ili da budu uništeni ili da budu robovi u novom, arijevskom i germanocentričnom poretku, ali je takođe proklamovao i urođeno neprijateljstvo pojedinih društvenih grupa prema superiornoj germanskoj rasi i njenoj avangardi, Nemačkom Rajhu. Nemačku vojnu okupaciju i uspostavljanje vojne vlasti ili predaju vlasti u ruke njihovih domaćih saradnika je neizostavno pratio i progon Jevreja, Roma, levičara, masona i homoseksualaca.

Odnos totalitarnih političkih pokreta koji su bili u usponu u Evropi 20-ih i 30-ih godina 20. veka, napose fašizma i nacizma, prema homoseksualnosti nije tema ovog rada ali svakako mora biti pomenut, jer ponašanje srpskih kvisliških i nemačkih okupacionih vlasti proizlazi iz fašističke ideologije i domaćih tumačenja iste. Temom položaja homoseksualaca u periodu 30-ih godina i u periodu Drugog svetskog rata bavi se veliki broj naučnih monografija i zbornika. U jednom se svi slažu: totalitarne ideologije streme da seksualnost isključe iz sfere privatnog i da je iskoriste za svoje političke ciljeve. (Woodley 2010, 226). Etatizovana seksualnost je svedena na reproduktivnu, društveno korisnu seksualnost, dok su svi ostali vidovi seksualnog izražavanja smatrani beskorisnim, stoga devijantnim i društveno neprihvatljivim. Nacisti su, došavši na vlast, radikalizovali pitanje homoseksualaca i lezbejki, pooštrili antihomoseksualne zakone i prekinuli praksu relativne snošljivosti i tolerancije koja je postojala u nemačkom društvu između dva svetska rata. Progon je započeo otpuštanjima i javnom stigmatizacijom, da bi posle 1935. godine i pooštravanja kaznenih odredbi u okviru tzv. § 175, bio podignut na najviši mogući nivo. Homoseksualci i lezbejke su proglašeni neprijateljima sistema i države i njihova seksualnost je postala politički zločin. Homoseksualci i lezbejke su zatvarani u koncentracione logore, mučeni i ubijani. Progon je bio ideološki, sistematičan i nemilosrdan. (Tamagne 2006, 355-399).

Situacija se u drugim evropskim državama razlikovala od slučaja do slučaja. Najgore je bilo tamo gde su pokreti slični nacističkim došli na vlast i na onim teritorijama koje su posle ratnih operacija postale sastavni deo Trećeg Rajha. Na tim teritorijama je važilo nemačko zakonodavstvo i tamo je progon homoseksualaca bio istovetan onom u Nemačkoj. U ostalim zemljama Evrope i na onim teritorijama koje su okupirale nemačke trupe ili su pak imale nekakvu domaću upravu lojalnu Nemcima, progon je bio znatno slabiji a na nekim teritorijama ga uopšte nije ni bilo. To naravno ne znači da su homoseksualci i homoseksualno ponašanje na tim teritorijama bili tolerisani, već da nije bio organizovan sistematski progon kakav je postojao u Nemačkoj. Lako se nameće zaključak da je stepen progona homoseksualaca direktno zavisio od nemačkih planova za određeni prostor u periodu posle okončanja rata. Ukoliko je prostor trebalo da bude priključen nemačkoj državi i ukoliko je za autohtono stanovništvo pronađeno mesto u nemačkom poretku rasa i nacija, interesovanje za pitanje homoseksualaca je bilo veće. Ukoliko je pak za lokalno stanovništvo bilo predviđeno uništenje, iseljavanje ili robovski status, interesovanje je bilo manje ili gotovo nepostojeće. Uloga namenjena Srbiji u germanocentričnom „Novom svetskom poretku" u svakom slučaju je naginjala ovom drugom rešenju.

Posle napada sila Osovine na Kraljevinu Jugoslaviju, uništenja jugoslovenske države i komadanja njene teritorije, ono što je ostalo od Srbije stavljeno je pod direktnu nemačku vojnu kontrolu. Tokom proleća, leta i rane jeseni 1941. godine formiran je nemački okupacioni aparat, kojeg su činile vojne, policijske, obaveštajne i diplomatske institucije, koje su sve bile formalno podređene nemačkom vojnom zapovedniku u Srbiji. Nemci su mnoge prerogative vlasti delegirali domaćim organima uprave, koji su se sastojali delom od ljudi iz starih jugoslovenskih struktura vlasti ali i ljudi koji su ideološki bili bliski okupatorima. Formiranjem „Vlade nacionalnog spasa" na čelu sa Milanom Nedićem, uspostavlja se kvazidržavnost Srbije a okupator dobija vrednog saveznika u borbi protiv ustanika i u sprovođenju okupacione politike u Srbiji. Po svom ideološkom profilu, ljudi koji su činili kolaboracionističku upravu bili su veoma heterogeni. Bilo je tu i predratnih političara i službenika od karijere, visokih vojnih oficira, ali i istaknutih ekstremnih desničara, okupljenih uglavnom oko Dimitrija Ljotića i njegovog pokreta „Zbor". Zboraši i ekstremni desničari su bili ti koji su u kvislinškom aparatu vodili glavnu reč, makar na nivou ideologije i usmeravanja srpskog javnog mnjenja na stranu nacista.

Iako su srpski kvislinzi bili veoma bliski nemačkim nacistima i italijanskim fašistima, delovi njihove ideologije, ili bolje reći ideologijâ, jer su i sami bili veoma heterogeni, bili su autohtoni, vezivali su se najčešće za pravoslavni misticizam, sabornost i stari institut zadruge. Zbog bliskosti sa nacizmom i zbog istih političkih stajališta sa nemačkim okupatorom, domaći kolaboracionisti su za mete svojih napada, samostalno i po instrukciji nacista, uzeli iste one društvene i političke grupe koje su bile proganjane kako u Nemačkoj tako i širom porobljene Evrope: Jevreje, Rome, masone, komuniste i druge levičare, demokrate i anglofile. Jevrejsko pitanje je u Srbiji bilo od apsolutnog prioriteta i nemačke okupacione vlasti su njegovo rešavanje preuzele u svoje ruke. Većina jugoslovenskih Jevreja bila je uništena već tokom 1942. godine. Osim Jevreja i Roma koji su za okupatora predstavljali rasnog neprijatelja, najveći neprijatelji novouspostavljenog sistema su bili komunisti, koji su u leto 1941. godine poveli oružani ustanak protiv okupatorske vojne sile. Pored njih, na meti su bili i pripadnici četničkih formacija koji su, makar u početku, takođe vodili oružanu borbu protiv Nemaca, kao i pripadnici različitih demokratskih, prozapadnih i anglofilskih organizacija. Poseban tretman, neobično intenzivan, imali su i pripadnici slobodnozidarskih loža u Srbiji, koji su bili okrivljeni za sva zla koja su snašla srpski narod i označeni kao duhovni oci međunarodnog jevrejstva i komunizma. (Јовановић 1971, 77).

Pored toliko aktivnih neprijatelja, stvarnih i umišljenih, homoseksualci nisu bili u vrhu liste prioriteta nemačkih okupacionih vlasti u Srbiji. Njihovi glavni ciljevi bili su da se uspostavi mir u unutrašnjosti zemlje, da se otkriju i unište komunističke ćelije u Beogradu i drugim gradovima Srbije, da se rasturi obaveštajna mreža pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini (JvuO), da se lociraju i unište svi pripadnici jevrejske zajednice i da se uspostavi sistem u kojem bi mogli da delegiraju vlast srpskim saradnicima. Homoseksualci, kao društvena grupa koja u Jugoslaviji nije imala politički značaj i koja je javnosti bila gotovo nevidljiva, nije za nemačkog okupatora bila od velikog interesa. Ne postoje dokumenti koji bi ukazali na suprotno. S druge strane, domaći organi uprave, policijske i upravne vlasti, posebno oni koji su kreirali novu srpsku politiku po ugledu na nacističku, pokazivali su za homoseksualce određeno interesovanje. Dva su ugla iz kojih se može posmatrati odnos prema homoseksualcima u okupiranoj Srbiji: ideološko-propagandni i praktični. Ideologija srpskih kolaboracionista je bila mešavina svega i svačega: fašizma, nacionalizma, antimodernizma, antiracionalizma, pravoslavnog misticizma, staleškog korporativizma, agrarnog romantizma itd. Ono što je karakteristično i lako uočljivo u svim manifestima kolaboracionističke ekstremne desnice je izrazito negativan stav prema demokratiji, liberalizmu i parlamentarizmu, prema Zapadu i svim vrednostima koje su percipirane kao zapadne: toleranciji, snošljivosti, nacionalnoj i verskoj izmešanosti. (Ристовић 2004, 67-79). Zapad je, po njima, „degenerisao" i „izopačio" srpsku omladinu, uništio tradicionalnu srpsku kulturu i na taj način omogućio prodor komunizma u Srbiju. „Degenerisanost" i „izopačenost" su atributi koje srpski kolaboracionisti često upotrebljavaju u svojim paškvilama i gotovo uvek je povezuju sa komunizmom, jevrejstvom i masonerijom. Ti atributi su se uglavnom upotrebljavali u kontekstu moralnog posrnuća, devijantnosti karaktera i političkog zastranjivanja, ali su u nekoliko slučajeva upotrebljeni i u smislu seksualne devijantnosti i najčešće su povezivani ili sa komunizmom ili sa masonerijom ili sa zapadnim vrednostima. Srpski kolaboracionisti ne samo da su koristili „devijantnu seksualnost" u propagandne svrhe, povezujući je sa svima koje su smatrali neprijateljima srpskog naroda, već su u to zaista i verovali. Zanimljiva je jedna dostava koju su Specijalnoj policiji u Beogradu podneli pripadnici Srpskog dobrovoljačkog korpusa u jesen 1941. godine, u kojoj se za izvesnu komunističku aktivistkinju tvrdi da: „...je bila pripadnica tajnog komunističkog udruženja „Slobodna ljubav", udruženja koje je imalo svoje prostorije, gde se ona sa ostalim članovima udruženja iživljavala. Pomenuta je i danas produžila ovaj komunistički amoralni rad". Pomenuto „iživljavanje" je podrazumevalo orgije u kojima su učestvovali i žene i muškarci. Dimitrije Najdanović, istaknuti ideolog Ljotićevog „Zbora", u partijskim novinama „Naša Borba" piše kako „je društvo usled pogubnog uticaja Jevreja, masona i komunista" ogrezlo u „nemoral" i „sladostrašće". Milosav Vasiljević, jedan od najplodnijih i najaktivnijih Ljotićevih jurišnika, piše da se masoni „ponose tolerancijom" i da se, „oslobođeni svih dogmi, političkih i verskih, slobodno određuju po društvenim pitanjima". Ratko Parežanin naziva političke oponente nemačke okupacije „domaćim degenericima i propalicama", aludirajući, između ostalog, i na njihovu navodnu seksualnu devijantnost.

Najzanimljiviji primer povezivanja „seksualne izopačenosti, razvrata i homoseksualnosti" sa ideološkim i političkim protivnicima je bilo objavljivanje delova iz navodnog dnevnika anonimnog partizanskog borca koji se borio u okolini Požarevca, a zarobile su ga srpske snage bezbednosti. Dnevnik je objavljivan kao feljton u nekoliko brojeva „Naše borbe" tokom jeseni i zime 1941. godine. U početku je autor citiran kao anonimni borac, da bi posle nekoliko nastavaka bilo objavljeno njegovo ime - navodno se radilo o Vukajlu Kukalju, učitelju rodom iz Crne Gore. Autentičnost ovog dnevnika je više nego upitna, ali mnogo bitnije od njegove autentičnosti je ono što su srpski kolaboracionisti hteli njegovim objavljivanjem da postignu. Uvodna rečenica prvog nastavka dnevnika glasi: „Pljačka, ubistva i razvrat glavne su komponente šumskih oružanih bandita i njihove „borbe"." Između ostalih zločina koje su partizani vršili a koje je narečeni Kukalj podrobno opisivao, u oči upada sledeći opis:

...Oko 5 sati poslije podne prilegao sam na klupi u sobi u kojoj smo sređivali, otkucavali i umnožavali vijesti. Ova soba ima dva kreveta. Zli jezici govore da su tu sinoć spavali komandir i komesar. Elem, tek što sam htio da zaspem, upade unutra komesar i zamoli me da izađem. Sa njim je unutra upao krupnozub mladić, vedra djetinjeg lica i malog prćastog nosa sa kratkim garavim maljama iznad usta. To je bio kurir.

Zanimljivo je kako je Kukalj u jednom veoma kratkom pasusu svog dnevnika uspeo da čak dva puta jasno nagovesti da politički komesar njegove čete ima homoseksualne sklonosti i kako se nije ustručavao da ih ispoljava (inače, komesar čete se navodno zvao Sima Simić i u dnevniku je predstavljen gotovo kao lik iz književnosti - razvratni i rastrošni sin beogradskog milionera koji je prišao komunistima iz čiste obesti). Nevezano za pitanje autentičnosti ovog literarnog uratka, izvesno je da su oni koji su ga objavili hteli da naglase povezanost partizana sa razvratom i homoseksualnošću i da na taj način kod čitalaca izazovu sablazan i strah od komunista, stvarajući negativan stereotip i povlađujući „moralnoj ispravnosti" „čestitih" Srba. Predstavljajući se kao borci protiv komunizma, srpski kolaboracionisti su se predstavljali i kao borci protiv „razvrata", „degenerisanosti" i „pederastije".

Praktično delovanje srpskih kolaboracionističkih vlasti na polju istrage homoseksualaca i borbe protiv homoseksualnog ponašanja bilo je mnogo manje intenzivno od velikih reči kojima su se isti služili u propagandne svrhe. Odeljenje Specijalne policije Uprave grada Beograda, koje je, de facto, bila udarna pesnica režima u borbi protiv svih njegovih protivnika, nije se posebno bavilo homoseksualcima, odnosno, nije ih tretiralo kao političku pretnju. Iz tog razloga su svi eventualni slučajevi homoseksualnog ponašanja prebačeni u delokrug odeljenja Krivične policije, kao što je to bio slučaj i pre rata i okupacije. Krivična policija je delovala u skladu sa Krivičnim zakonikom Kraljevine Jugoslavije, koji je u većem delu ostao na snazi u periodu okupacije. Specijalna policija je, međutim, kao i u predratnom periodu, vodila evidenciju o raznim sumnjivim ljudima, pa tako i o homoseksualcima i potencijalnim homoseksualcima. Sačuvan je jedan dokument koji nam govori da je u kartoteci Specijalne policije izgleda postojao odeljak koji je nazvan „Krivci protiv javnog morala". Dokument govori o kartoteci predratne Dunavske banovine ali je po svemu sudeći i kartoteka Specijalne policije bila uređena na isti način. U krivce protiv javnog morala o kojima se vodila evidencija spadaju: 1) homoseksualci; 2) skotološci; 3) ženske tribadije (lezbejke); 4) perverzna lica (lizači, sadisti i dr.); 5) silovatelji dece; 6) ostali silovatelji; 7) ovakva lica iz ostalih banovina; 8) hapšena, kažnjavana i proterivana lica. Nažalost, kartoteka Specijalne policije je uništena na kraju rata pa ne možemo znati šta se sve od dokumenata tamo nalazilo. Prikupljanje podataka o raznim društvenim grupama i pojedincima bio je jedan od glavnih zadataka organa bezbednosti, kako u cilju zaštite poretka, tako i u cilju širenja baze konfidenata i saradnika. U internom časopisu organa bezbednosti Nedićeve vlade, Glasniku Srpske državne straže, objavljen je članak o neophodnosti praćenja i nadgledanja raznih elemenata a posebno: ...pojedinaca koji su opasni po bezbednost građana. To su razni kriminalni tipovi: ubojice, crnoberzijanci, razbojnici, kradljivci, hajduci, varalice, kao i razni perverzni tipovi, koji u nastranom pribavljanju svog polnog zadovoljstva čine krivice zločine prirode (silovanje, pederastija i dr.). Kada se uzme u obzir sve navedeno, vidi se da nemačke vlasti nisu pokazivale interesovanje za rešavanje pitanja homoseksualaca u Srbiji, dok su srpske kolaboracionističke vlasti tom pitanju pridavale određeni značaj, smatrale da postoji potreba da se protiv homoseksualaca preduzmu oštre mere i u tu svrhu su organizovale praćenja, uhođenja i vođenje detaljne kartoteke, ali usled opterećenosti sistema, taj obračun se nikada nije desio. Svega je nekoliko slučajeva istrage i progona homoseksualaca zabeleženo u periodu okupacije i njihovim slučajevima se bavila Krivična policija i nadležni sudovi.

Piše: Dejan Zec

(NASTAVIĆE SE)

*Delovi teksta preuzeti iz knjige "Među nama"