Položaj homoseksualaca u okupiranoj Srbiji 1941-1944 (1)

Propašću jugoslovenske države, njenim vojnim slomom i rasparčavanjem teritorije i represivnim sistemom nadzora i terora koje uvode okupatori i njegovi pomagači, otpočeo je veoma dug i težak period u životima ljudi koji su živeli na jugoslovenskom prostoru. Život je bio posebno težak za one koji se nisu pomirili s novonastalom situacijom, za one koji su i rečima i delima ustali protiv ropstva i torture, ali i za one koji su samim svojim postojanjem bili proglašeni za neprijatelje novog poretka. Nacionalsocijalizam je proklamovao rasnu inferiornost pojedinih naroda i odredio ili da budu uništeni ili da budu robovi u novom, arijevskom i germanocentričnom poretku, ali je takođe proklamovao i urođeno neprijateljstvo pojedinih društvenih grupa prema superiornoj germanskoj rasi i njenoj avangardi, Nemačkom Rajhu. Nemačku vojnu okupaciju i uspostavljanje vojne vlasti ili predaju vlasti u ruke njihovih domaćih saradnika je neizostavno pratio i progon Jevreja, Roma, levičara, masona i homoseksualaca.

Nema mnogo perioda u srpskoj istoriji kojima je posvećeno toliko pažnje i u čije je proučavanje uloženo toliko truda istoričara i drugih istraživača kao što je bio period Drugog svetskog rata i okupacije zemlje. Nebrojene knjige, studije, monografije, članci i prikazi, zbornici dokumenata svih strana učesnica u sukobu, tomovi i tomovi zapisanih uspomena, sećanja i memoara, predstavljaju verovatno najbrojniji bibliografski korpus srpske i jugoslovenske istoriografije. Ipak, uprkos svim tim ispisanim stranicama, mi mnoge pojave koje su u periodu rata i okupacije bile manje ili više vidljive i učestale, tek od skora otkrivamo. Možda zbog toga što male priče i povesti o životu i preživljavanju nisu išle ruku pod ruku sa velikim pričama o borbi, žrtvovanju i revoluciji, možda zbog toga što nije bilo sačuvano mnogo materijala koji nam je govorio o tim malim stvarima a možda i zbog toga što nas, u krajnjoj liniji, male stvari nisu previše ni interesovale. Međutim, oslobađanjem istoriografske nauke konzervativnih okova koji su je zarobili i usmeravali isključivo na političke, diplomatske i vojne teme, otvorio se prostor za proučavanje onih pojava koje zapravo predstavljaju najveći deo života većine ljudi. Istoriografija se otvorila i za probleme koji su mučili običnog čoveka. Ipak, širenje spektra interesovanja istoriografije na razne društvene procese kao da je, makar u srpskom slučaju, zaobišlo pitanje seksualnosti i odnosa društva prema istoj. Kakav je bio seksualni život naših predaka možemo saznati tek posredno, iz različitih ali malobrojnih izvora, poput dnevnika, sudskih spisa ili iz prikupljenog narodnog stvaralaštva erotskog i seksualnog karaktera. Čak su i oni istoriografski radovi koji su se doticali seksualnosti u prošlim vremenima uglavnom anegdotskog tipa, bez neke ozbiljnije analize dubinskih procesa promene i društvenih transformacija do kojih je modernizacija srpskog društva neumitno dovodila.

Neke od najzanimljivijih priča kroz celu srpsku istoriju su bile one o manjinama, o etničkim, verskim pa i političkim manjinama, o njihovom položaju u društvu i statusu u državi, o njihovom odnosu sa većinskim delom populacije i o njihovoj sudbini u prelomnim istorijskim događajima. Seksualne manjine, odnosno oni muškarci i žene čije su seksualne preferencije odstupale od ustaljenih obrazaca heteroseksualnog ponašanja, ostali su u srpskoj istoriji nevidljivi. Bilo je mnogo razloga za takvo stanje stvari, ali je svakako najznačajnije što je takvo ponašanje osuđivala heteroseksualna većina, a potencijalno u svojim zakonima i država, koja je primorala ogromnu većinu homoseksualaca i lezbejki da svoju seksualnu orijentaciju kriju, štaviše, da je potpuno potisnu i pokušaju da se prilagode opšteprihvaćenim normama seksualnosti. U skladu s takvim društvenim pritiskom, svako ispoljavanje alternativne seksualnosti, svaki kontakt homoseksualne prirode, čak i svaka misao o tome su ostali sakriveni od očiju javnosti, pa čak i ove današnje, kritičke i naučne, koja bi mogla da problematici pristupi bez osude i predrasuda. Po Džefriju Viksu (Jeffrey Weeks), homoseksualnost je od svih varijacija seksualnog ponašanja trpela najveći društveni pritisak i, konsekventno tome, kao neizostavnu posledicu neprijateljstva koje je izazivala, stvorila najčvršći oblik otpora neprijateljskoj kategorizaciji i dugu kulturnu i subkulturnu istoriju. (Викс: 2009, 18.). Oficijelnih istorijskih izvora koji bi mogli da pomognu da se baci više svetla na život homoseksualaca i lezbejki u Srbiji jednostavno nema, odnosno ima jako malo i oni su većinom izvori koji proističu iz procesa progona te su kao takvi, veoma jednostrani. Ovo važi za sva razdoblja moderne srpske istorije, i za period 19.veka, i za period Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca i za period Drugog svetskog rata i okupacije i za vreme posleratne socijalističke Jugoslavije. (Vuletić 2002, 318.).

Istorija homoseksualnosti u Srbiji i položaj homoseksualaca i lezbejki u različitim periodima srpske istorije uglavnom su još uvek misterija i predstavljaće veliki zalogaj za istraživače u budućnosti. Dinamični procesi u društvu u prvoj polovini 20. veka uticali su na to da sâmo društvo postane svesnije činjenice da postoje ljudi u njemu koji su drugačiji i koji su uprkos tome njegov sastavni deo. To, međutim, ne znači da je društvo prema homoseksualnosti bilo tolerantnije. Dok su procesi političke, ekonomske i seksualne emancipacije žena i pitanje slobodnijeg heteroseksualnog ponašanja uzburkavali javnost i dovodili do jake konzervativne reakcije ali i do čvrstog uverenja jednog dela javnosti da je reč o neizbežnim i neophodnim procesima, odnos prema homoseksualnosti se nije mnogo promenio od kraja 19. do sredine 20. veka. Većinska percepcija javnosti je bila da se radi o moralnoj izopačenosti koja mora ostati nevidljiva ili biti zakonski sankcionisana. Upravo iz tog razloga u međuratnom periodu u Jugoslaviji nije vidljiv pozitivan pomak u odnosu prema homoseksualcima, uglavnom nema javnog deklarisanja seksualnih sklonosti, ne postoji ni naznaka eventualnog organizovanja homoseksualaca i lezbejki u homofilska društva, nema pritiska na konzervativnu javnost i nema pokušaja da se diskriminatorski zakoni obore. Sa druge strane, valjda iz neke vrste zahvalnosti što taj front nije otvaran, država, iako je jasno zakonski diskriminisala homoseksualce, u praksi nije vršila sistematski progon. Prema sudskim spisima Okružnog suda u Beogradu u period Kraljevine SHS/Jugoslavije broj procesuiranih krivičnih slučajeva koji su se odnosili na homoseksualni "delikt" bio je minimalan. Homoseksualci i potencijalni homoseksualci su ostavljeni na milost i nemilost radoznale čaršije, koja se nije libila da „ispira usta" raznim imenima jugoslovenske javne scene, pa čak i imenima uglednih oficira, političara, bankara ili univerzitetskih profesora.

Piše: Dejan Zec

(NASTAVIĆE SE)

*Delovi teksta preuzeti iz knjige "Među nama"