Istorija jedne zastave: Šta se krije iza duge?

Odjednom su svuda: razapete po balkonima, vise sa vozila, blješte sa profilnih fotografija na društvenim mrežama. Naravno, sve to na najrazličitijim tačkama planete. Na prvi pogled, za neupućene, zastava u prelamajućim duginim bojama mogla bi da se tumači kao čudno vedar odgovor na mračno divljaštvo najsmrtonosnije pucnjave u istoriji Amerike.

No, kako su putem simbolike duginih boja krenule i brojne zajednice širom sveta - a ni Srbija nije izuzetak - vredi osvrnuti se na poreklo ovog kulturološkog i simbola LGBT zajednice koji je dobio svoj ikonički status pre 40 godina.

Prema američkom aktivisti Gilbertu Bekeru, kom se pripisuju zasluge za kreiranje simbola kasnih sedamdesetih godina, ideja za dizajn zastave rodila se 1976. - kad su Sjedinjene Američke Države slavile dvestogodišnjicu nezavisnosti.

Još napeta od dvostruke traume - povlačenja trupa iz rata u Vijetnamu 1973. i prve ostavke jednog američkog predsednika 1974, nakon skandala "Votergejt" - Amerika je pokušavala da prizove osećaj patriotizma iz nacionalne bolesti. Ključ za prizivanje ovog duha bilo je sve veće isticanje, širom zemlje, zastave sa zvezdicama i prugama, čija je jednostavna geometrija prikrivala intenzitet psihološkog, političkog i društvenog nemira koji je buktao ispod nje.

Baš u vremetako turbulentnog konteksta, prvi javno deklarisani gej Harvi Milk iz San Franciska bio je izabran za javnu funkciju u Kaliforniji. On je uticao na Bekera 1977. da osmisli jedinstven simbol za gej zajednicu. Ideja je bila da simbol objedini neke oznake ponosa i afirmacije društvene nezavisnosti. "Zastave", kakao je Beker tvrdio, "se svode na proglašenje moći".

Opčinjen talismanskom snagom zastave Amerike, njenim dizajnom i sposobnošću da se inkorporira u umetnost i modu - od skupocenih pop art slika Džespera Džonsa do izlizanih aplikacija na džinsu - Beker je nacrtao varljivo jednostavno polje poprečnih pruga u duginim boljama. Simbolisale su mnoštvo koje se sjedinjuje.

Dok je razmišljao, Beker je bio svestan da bi se svaki dizajn u vidu konkretnog grba koji bi on osmislio na neki način stavljao "na crtu", sa simbolom koji je u to vreme već bio urezan u javnoj svesti. U nacističkim koncentracionim logorima, muškarci zatvoreni zbog svoje seksualnosti bili su označavani roze trouglom koji je bio prikačen za njihovu odeću. Reč je bila o bolnom, vrlo snažnom znaku sa kojim se gej zajednica duže vreme identifikovala.

Decenijama nakon završetka Drugog svetskog rata pripadnici gej zajednice isticali su roze bedž sa ponosom, skidajući ljagu srama i poniženja sa njega. No, koliko god da je bio herojski taj čin, za Bekera je on i dalje sa sobom nosio duhove prošlosti iz vremena Hitlera i Holokausta. Gej zajednica je, prema njegovom mišljenju, zaslužila novi fantastičan simbol, u potpunosti nov i primenljiv.

"Treba nam nešto lepo", zaključio je Beker, "nešto što potiče od nas".

Novinari i istoričari su potrošili silnu energiju u nagađanju kako je, tačno, duga pala na pamet Bekeru te 1978. kao adekvatan dezen za zastavu. Jedna od napopularnijih pretpostavki je da je duga na zastavi bila inspirisana aurom glumice Džudi Garlend, koja je dugo smatrana gej ikonom. Njena uloga u filmu "Čarobljak iz Oza" tome je posebno doprinela; kad je uzviknula kolokvijalnu frazu "Dorotin prijatelj", kao termin za gej momka; i kultnim izvođenjem numere "Iza duge".

Neki autori smatraju da su snažne svetle boje na zastavi (poput boje zelenog karanfila koji je nosio Oskar Vajld kako bi istakao svoju seksualnu orijentaciju), u raznim varijacijama već vekovima služile kao skraćenice homoseksualnosti.

Ipak, u intervjuu koji je Beker prošle godine dao za ustanovu MOMA, nakon što je prototip zastave postao deo stalne postavke, on je objasnio da su porivi za odabir duge bili mnogo primarniji od svih teorija koje je čuo. "To je prirodna zastava", istakao je. "Duga dolazi sa neba".

Takođe, ima svoj eho u storiji, kroz upotrebu u ranijim kulturnim kontekstima širom sveta. U 15. veku nemački teolog Tomas Mincer inkorporirao je duginu zastavu u svoje reformističke propovedi, kao simbol za kojim su posegnuli u tom trenutku društveni i verski aktivisti kako bi skrenuli pažnju na svoje ideje. Jedna njena verzija korišćena je i u 16. veku tokom Nemačkog seljačkog rata kao znak obećanja društvenih promena. U 18. veku, englesko-američki revolucionar i autor uticajnog političkog traktata "Prava Čoveka", Tomas Pejn zalagao se za usvajanje dugine zastave kao univerzalnog simbola za raspoznavanje neutralnih brodova na moru.

Nakon toga, zastavu su koristili budisti Šri Lanke krajem 19. veka, kao simbol ujedninjenja vere; Indijanci za obeležavanje dana na koji je preminuo duhovni vođa Meher Baba, i, od 1961, članovi međunarodnih mirovnih pokreta.

Ništa od toga nije sprečilo Bekera da "prisvoji dugu" i učini je novim simbolom gej zajednice.

U svojoj prvoj verziji, Bekerova duga je obuhvatala osam boja - što je za dve boje više u odnosu na verziju koja se danas smatra međunarodnim obeležjem LGBT zajednice. Svaka boja imala je svoje simboličko značenje.

Pruga goruće roze predstavljala je seksualnost i prostirala se samim vrhom originalnog nacrta zastave; sledila je crvena, koja je označavala život, zatim narandžasta kao simbol ozdravljenja, žuta kao simbol sunčeve svetlosti, tirkizna koja je označavala magiju, indigo boja za spokoj i vedrinu, a u samom dnu zastave ljubičasta je simbolizovala duh.

Ova osmobojna verzija je prvi put javno prikazana u junu 1978, u San Francisku. Izrađena je zahvaljujući timu od 30 volontera. Ručno farbane tkanine ispirali su u veš mašinama javnih perionica kako bi dobili potrebnu nijansu. Tkanine raznih boja zatim su peglali i prišivali na jednom tavanu da bi konačno dobili zastavu kakvu je Beker zamislio.

To je jedina verzija zastave za koju je znao Harvi Milk, pionir i začetnik ideje o moćnoj zastavi njegove zajednice. Uživao je u njoj vrlo kratko. Svega nekoliko meseci nakon prikazivanja zastave, Harvi Milk je upucan zajedno sa majorom San Franciska Džordžom Moskoneom. Mentalno poremećeni bivši kolega obojicu je iz vatrenog oružja ubio na mestu u pucnjavi koja se dogodila 27. novembra iste godine u Skupštini grada.

Sa željom da izraze snagu i solidarnost nakon atentata, LGBT zajednica je počela da koristi Bakerovu zastavu. Potražnja za zastavom naglo je skočila u mesecima nakon što su se ubistva dogodila.

Bilo je jasno da će zastava morati da počne da se proizvodi fabrički. Kako je u to vreme bilo teško pronaći fabričku farbu koja bi dala pink boju, došlo je do problema. Ubrzo zastava je počela da se fabrički proizvodi, ali kao sedmobojka.

Već sledeće godine, organizacioni odbor Gej parade je odlučio da put kojim parada treba da se kreće obeleži zastavom duginih boja. Za tu svrhu bilo potrebno da zastava ima paran broj traka (tri bi došle s jedne, a tri s druge strane). Tada je broj boja na zastavi ponovo promenjen. Ovoga puta izostavljena je tirkizna. Time je zastava u duginim bojama dobila današnji izgled: s vrha crvena, zatim narandžasta, žuta, zelena, plava, i najzad ljubičasta.

Iako je u početnom talasu Beker bio primoran da koriguje svoj dizajn, za 38 godina istorije dugine zastave kao simbola ponosa LGBT zajednice, ona je apsolutno stabilna.

Danas, možemo je videti svuda i svi vrlo dobro znamo šta predstavlja. Baš ovog meseca, vijorila se tokom prve gej parade koja je ikad zaista odgržana u Ukrajini. Od 24. do 26 juna ona će prvi put biti postavljena na britanski Parlament u znak obeležavanja "London Prajd" vikenda. Prošle godine Fejsbuk je uveo filter u duginim bojama nakon što je Vrhovni sud SAD-a, doneo odluku o legalizaciji gej brakova na nivou cele zemlje.

Ipak, zazor koji dolazi iz Rusije i sa Bliskog istoka, kao i nedavni masakr u Orlanudu, podsetnici su da ovo i dalje nije samo zastava radosti i slavlja.

"Zastave su istrgnute iz duša naroda", uzviknuo je Beker povodom dvadeset godina od stvaranja simbola, podsetivši da je ona nastala kao poziv na istrajnost i da je obojena bolom.