Istorija i stavovi prema homoseksualnosti (3)

U uvodnom delu predstavićemo kratak pregled istorijskog razvoja teorija homoseksualnosti koje se odnose na psihogene etiološke faktore - psihološke uzroke i korene - počevši od 19. veka i studija Karla Ulriha (Karl Ulrich) koji se može smatrati pionirom gej aktivizma. Ulrih je shvatao homoseksualnost kao normalno stanje za pojedine individue koje praktično konstituišu „treći pol" (Kennedy 1997, 26-45). Nešto kasnije, bavićemo se alternativnom hipotezom koju postavlja i Kraft-Ebing u knjizi "Psychopathia Sexualis" (Krafft-Ebing, 1998) u kojoj daje sažet medicinski pregled nekonvencionalnog seksualnog ponašanja a homoseksualnost shvata kao „degenerativno" psihijatrijsko stanje, smatrajući da ona ne predstavlja normalnu crtu ličnosti, već urođenu bolest. Posebno ćemo se osvrnuti na Frojdovu teoriju imaturiteta, odnosno na tzv. treću etiološku poziciju objavljenu u "Esejima o teoriji seksualnosti" (Freud 1953, 123-246), o kojoj se podrobno raspravlja i tokom modernih debata u stručnim psihijatrijskim i psihološkim krugovima...

Modeli normalnosti: Identitet i ponašanje

Prezentacije važećih teorija homoseksualnosti tokom 19. i 20. veka u svetu predstavljaju modele homoseksualnosti proistekle iz kliničkog rada, u skladu s kojim se homoseksualnost vidi kao: a) normalna i time prihvatljiva i b) patološka i time neprihvatljiva pojava.

Prvi model, poznatiji kao model normalnost/identitet, proistekao je iz stava koji odbacuje istorijska, kulturološka, religiozna i medicinska uverenja da homoseksualnost predstavlja bolest ili nemoralnost. On definiše individue sa gej ili lezbejskim identitetom kao pripadnike/ce seksualne manjine koja bi trebalo da bude zaštićena od diskriminacije heteroseksualne većine.

Drugi model postulira suprotan stav i odnosi se na bolest/ ponašanje. Jedan od njegovih centralnih principa je snažno odbacivanje modela normalnost/identitet. Ovakav stav tretira bilo kakvu otvorenu ekspresiju homoseksualnosti kao siguran i pouzdan znak psihijatrijskog oboljenja, moralnog neuspeha ili i jednog i drugog.

Hronologija stavova prema homoseksualnosti na teritoriji Srbije u XIX i XX veku

Aspekte tolerancije, odnosno stav prema homoseksualnosti u Srbiji tokom XIX i XX veka možemo analizirati i kroz postojeće zapise u stručnoj medicinskoj literaturi. Značajan događaj u razvoju lekarske struke dogodio se 1872. godine kada je grupa mladih lekara osnovala Srpsko lekarsko društvo i pokrenula časopis Srpski arhiv za celokupno lekarstvo, danas jedan od najstarijih aktivnih evropskih medicinskih časopisa. U interesu svih lekara, u ovom časopisu su objavljivani teorijski i praktični radovi iz svih oblasti medicine, a isti radovi su izlagani na sastancima Srpskog lekarskog društva. Analiza radova u časopisu Srpski arhiv za celokupno lekarstvo tokom XIX veka ne beleži nijedan rad ili diskusiju na sednicama koji bi se odnosili na homoseksualnost ili temu iz oblasti seksologije. Spisi navedenog časopisa su redovno pratili i registrovali broj obolelih od sifilisa, navodeći statistike obolelih, oblika bolesti, načina prenošenja, naglašavajući da su vojnici i bludnice najzastupljenije grupe (Dokić 1875, 174-178).

Strogi patrijarhalni nazori uočavaju se i u povremeno citiranim laičkim stavovima o uzrocima seksualno prenosive bolesti sifilisa kod muškaraca. Smatralo se da je "rijetka primarna forma sredstvom polnijeh organa, nego je većinom dobijen zajedničkim čibukom, sudom, čestim ljubljenjem Crnogoraca kad se sretnu, mada su se juče rastali, nasleđivanjem i dr."3 Tumačenje o prenosivosti sifilisa čestim i srdačnim ljubljenjem Crnogoraca, pokušaj je negiranja kako čina preljube, tako i promiskuitetnog ponašanja (npr. posete javim kućama).

U navedenom časopisu je objavljen poseban temat pod nazivom Moralna higijena, a ticao se sistema higijene s naglaskom na tzv. moralnoj higijeni (Danić 1880); osnovni zadatak moralne higijene kao nauke bio je da neguje zdravlje i dovede u red radnje, osećanja, strasti i svest. U tematu se ističe da se moralne radnje vrše po nepromenjenim prirodnim zakonima, te da su manifestacija želje za održanjem i produženjem vrste. Naglasak je na instituciji braka uz zapažanje da su svi neoženjeni muškarci mahom jednostrani, tvrdoglavi i bizarni, a da neudate žene ili nerotkinje pate od neuredne periode ili bolova kad ona nastupi, od izliva krvi i sklone su religioznim težnjama. Na osnovu teksta se posredno može zaključiti da se homoseksualna orijentacija tada previđala i da nije bila prihvaćena. Dalje se navodi da se tzv. "kvarež" (misli se i na homosesksualno ponašanje), koja je postojala u starom Rimu i Grčkoj ne može održati, a da ukoliko neki narod želi da prkosi vremenu, mora ostati na "normalnoj" meri ljubavi. Naglašava se da je jedina normalna i prirodna ljubav ona prema drugom polu, te se kao imperativ nameće zahtev da svaki normalan čovek mora da se oženi i ima porod. Na ovaj način se podvlači i ukazuje da su odlike svakog homoseksualnog odnosa nenormalnost i neprihvatljivost.

Analizirajući pisane zabeleške sa sednica članova lekarske komore nailazimo na detaljno prikazane opise nekoliko slučajeva analnih i genitalnih trauma, uključujući i načine njihovog hirurškog zbrinjavanja. Slučajevi se navode kao interesantni sa aspekta medicinske struke; i pored toga što se ne navodi da je postojala mogućnost da je reč o posledicama homoseksualnog odnosa, slučajevi su bili označeni kao homoseksualno ponašanje ili neki drugi vid ispoljavanja seksualnosti (slučaj tzv. "drške od nategače"). Povod za nastanak povreda najpre je tumačen kao delo razbojnika, a kasnije se samo nagoveštava da možda to i nije delo lopova, nego čin osvete zbog "preljubodejstva". U tekstu se ne navodi mogućnost agresivnog akta i napada na osobu zbog homoseksualne orijentacije, premda neki podaci mogu ukazati i na takvu mogućnost (Stefanović 1887, 128-132).

Članak Moralni zakon polnog života čoveka prof. Lazara Nenadovića prvi je medicinski rad objavljen na temu ljudske seksualnosti (Nenadović 1934). I pored činjenice da se ta oblast značajno razvijala u zapadno-evropskim društvima pod uticajem psihoanalize, u radu domininira konzervativno tumačenje seksualnog života čoveka. Autor analizira estetiku, moralnost i celishodnost seksualnosti, naglašavajući da se seksualnost mora dovesti u sklad sa moralom, pri čemu je brak jedina dozvoljena institucija realizacije seksualnih impulsa, a "rađanje poroda" jedini cilj. Osim toga, svako prekomerno uživanje smatra se antisocijalnim činom i tumači se gotovo kao pornografsko. Autor navodi štetnost preranog polnog života jer ". . . prerano polno buđenje povlači za sobom somatične i duševne povrede" (Nenadović 1934, 171). Celishodnost je jedino u potomstvu, jer je to način održanja rase, razvijanja porodice, plemena i naroda. Svako drugo ponašanje koje odstupa od "normalnosti" zdravog razuma i etičke prihvatljivosti, izjednačava se s pornografijom i perverzijama. U radu se uopšte ne spominje pojava homoseksualnih odnosa, ali se nedvosmisleno može zaključiti da taj vid relacija spada u tzv. odlike nemoralnosti i time "nenormalnosti". Autor ističe da je oblik tela vidljivo ovaploćenje saznanja da li je biće muško ili žensko. Sve što odstupa od strogih standarda podvodi se pod animalnost, tj. Obeležja životinja.

Nakon navedenog dela prof. Lazara Nenadovića, do kraja pedesetih godina XX veka nema pisanih radova koji se tiču oblasti seksualnosti, čemu su u velikoj meri doprinela i ratna zbivanja na našim prostorima. Formiranjem FNRJ ustoličuje se i novi model lekara. U predgovoru Srpskog Arhiva za celokupno lekarstvo 1946. godine opisuje se lik narodnog lekara koji izlazi iz takozvane stručne učmalosti i predstavlja spoj praktične, stručne i etične osobe, mada stroge moralne odrednice i dalje prate ovu profesiju.

Do kraja prošlog veka u navedenom časopisu nije objavljen nijedan rad koji se tiče homoseksualnosti ili homofobije, iako je Američko udruženje psihijatara 1973. godine izbacilo homoseksualnost sa zvanične liste mentalnih poremećaja. Prvi članak na ovim prostorima koji se odnosi na LGBTIQ zajednicu pod nazivom "Transseksualizam i promena pola" objavljen je početkom 1991. godine (Rakić i sar. 1991).

U knjizi Medicinska seksologija, objavljenoj 1988. godine detaljnije se proučava homoseksualnost i ističe da je ona i dalje najspornija oblast psihijatrije (Erić 1988, 453-466). Autor poglavlja Homoseksualnost, Jože Lokar, ističe da svaki čovek ima svoje mišljenje o homoseksualnosti i da je više ili manje uveren da je jedino ono ispravno, te su otuda ljudi netolerantni prema drugačijem mišljenju. Slično razmišljaju i istraživači seksualnog ponašanja, te su zato opravdane primedbe da heteroseksualni istraživači nisu u stanju da budu nepristrasni istraživači homoseksualnog ponašanja. Isto važi i za stručnjake koji su homoseksualno orijentisani.

Lokar navodi da na učestalost homoseksualnog ponašanja ljudi utiče odnos društva prema homoseksualnosti, te da učestalost homoseksualnog ponašanja uvek treba tumačiti u zavisnosti od sredine u kojoj je prisutno. Autor ističe da nije tačno utvrđeno koliki procenat ljudi ima homoerotske težnje, a koliki procenat zaista održava homoseksualne odnose; nadalje smatra da osoba sa homoseksualnim težnjama ima u svim sociokulturnim sredinama, kao i da ih je nešto više nego osoba koje takve kontakte i uspostavljaju (Lokar 1988, 455). U vezi s prisustvom duševnih bolesti i poremećaja, autor naglašava da je uobičajena opšteprihvaćena pretpostavka da su razni oblici mentalnih poremećaja skoro podjednako česti kod homoseksualnih i heteroseksualnih osoba.

U daljoj analizi medicinskih udžbenika, interesantno je zapaziti da u jednom od najpoznatijih užbenika psihijatrije Dušana Kecmanovića iz 1986. godine (Kecmanović 1986) zapravo nema poglavlja o homoseksualnosti.

Danas se još uvek povremeno suočavamo s negativnim stavom medicine prema istopolnoj seksualnoj orijentaciji. Stavovi zdravstvenih radnika prema gej muškarcima i lezbejkama mogu uticati na njihovu spremnost da pruže stručnu medicinsku pomoć pripadnicima i pripadnicama istopolne seksualne orijentacije. Istraživanje objavljeno u časopisu Psychiatria Danubina (Dunjić-Kostić i sar. 2012) pruža informacije o odnosu znanja i stavova zdravstvenih radnika i radnica prema homoseksualnosti, ukazujući da je stepen znanja o homoseksualnosti značajan i mogući, ali ne jedini faktor u oblikovanju stavova prema homoseksualcima u cilju smanjivanja stigmatizacije. Međutim, bez obzira na lični stav, znanje i prihvatanje prava gej muškaraca i lezbejki, zadatak medicinskih stručnjaka je da odbace diskriminativno ponašanje i pruže stručnu medicinsku pomoć́ kako heteroseksualnim tako i homoseksualnim bolesnicima.

Pišu: Dragana Duišin & Jasmina Barišić

(NASTAVIĆE SE)

*Delovi teksta preuzeti iz knjige "Među nama"