Fragmenti iz svakodnevnog života gej muškaraca i lezbejki u savremenoj Srbiji (5)

"Otkriće" homoseksualnih društvenih svetova je istovremeno značio da su osobe istopolne seksualne orijentacije počele da se shvataju ne kao „sebi okrenute i seksom opsednute karikature" već kao društvena bića koja, kao i svi/e ostali/e imaju svakodnevne aktivnosti, socijalne odnose, navike, osećanja, vrednosne sisteme.

U radu "Kod kuće": konceptualizacija doma i prakse njegove proizvodnje kod osoba istopolne seksualne orijentacije Ildiko Erdei ispituje vezu između gej i lezbejskog identiteta i materijalne, socijalne i simboličke dimenzije domaćeg prostora. Na osnovu analize podataka sakupljenih putem dubinskih intervjua i online upitnika autorka razmatra kako gej muškarci i lezbejke, koji žive u paru ili sami, zamišljaju i uređuju svoje domove, kao i da li i na koji način netrpeljivost srpskog postsocijalističkog društva prema LGBTIQ+ populaciji utiče na upisivanja seksualnog identiteta u prostor.

Gej i lezbejsko shvatanje kućevnosti je isptivano kroz četiri aspekta: dom kao socijalno-psihološko-emotivna kategorija, zamišljanje/ uređenje doma i identitet, zajednički dom i građenje partnerskih odnosa i dom kao odnos prema ljudima i/ili stvarima. Sudeći prema rezultatima ovog istraživanja, dom kao materijalni, socijalni i emotivni prostor slobode i ispoljavanja sopstva, koji se konstruiše kroz odnose sa bliskim ljudima i simbolički vrednim predmetima, ima značajnu ulogu u životima gej muškaraca i lezbejki u savremenoj Srbiji. Međutim, njihove ideje o domu kao najintimnijem delu socijalnog prostora ne svedoče o odbacivanju dominantnih kulturnih obrazaca, niti se u praksama njegovog stvaranja gej i lezbejski identitet pojavljuje kao jasan i naglašen. U ostvarivanju alternativnih oblika društvenosti, kakvi su i lezbejski i gej dom ili "kuća", osobe se, dakle, mogu oslanjati na normativna kulturna očekivanja i druge aspekte svog identiteta, a u zavisnosti od konteksta i prilika mogu kombinovati taktike otkrivanja i prikrivanja seksualnog identiteta. Na taj način ovo istraživanje svedoči ne samo da u uslovima homofobije i stigmatizacije višestruki, „promenjivi identitet" i strategije „prolaska" čine deo svakodnevnog iskustva gejeva i lezbejki, već i o tome da njihovo pozicioniranje ne mora biti radikalno van sistema društvenih i kulturnih normi. U tom smislu je od značaja zapažanje koje autorka iznosi o tome da predstave o domu i prakse njegovog uređenja, kao i načine na koji su se ispitanici/ispitanice predstavljali/e, odlikuje neka vrsta post-gej/lezbejske situacije u kojoj se osobe određuju šire, a ne samo preko svoje seksualnosti.

Iako su gej muškarci i lezbejke iz ovog istraživanja svoj seksualni identitet smatrali bitnim, nastojali su da ga učine samo jednim od aspekata svog identiteta, „samo malim delom onoga što oni/e jesu i što bi mogli/e da budu". Ovaj uvid je od šireg teorijskog i istraživačkog značaja i još jednom nas vraća na pitanje nestabilnosti, fluidnosti i istoričnosti seksualnih kategorija i identiteta. Ideja o stabilnom i nepromenjivom gej i lezbejkom identitetu je u literaturi odavno dovedena u pitanje i kritikovana. Istorija je, kao što to obično biva, mnogo kompleksnija i nije tako linearna kao što to narativ o gej i lezbejskom oslobođenju sugeriše i stoga ne postoji jedna priča o lezbejskom i gej životu već „mnoge priče, mnoge istovremene ‘konverzacije' koje se preklapaju" (v. Stein 1997, 5).

O tome svedoči i odvajanje osećaja biti gej/lezbejka od aktivističkog političkog pokreta o čemu Erdei govori, a što je proces koji je uočljiv kako u zapadnim tako i drugim društvima (v. Schroeder 2012). Štaviše, zapažena je pojava da mnoge mlade osobe u zapadnim društvima, pa i one homoseksualnog opredeljenja, odbacuju identitetske oznake „gej" i „lezbejka" smatrajući ih previše krutim, esencijalizovanim i povezanim sa aktivističkom borbom iz šezdesetih i sedamdesetih godina dvadesetog veka. (Spillane 2005 nav. u Fox 2012, 61). Ildiko Erdei ukazuje da su u zapadnim društvima elementi post-gej/post-lezbejske situacije, koja označava nove tendencije u načinima identifikacije i praksama reprezentacije osoba istopolne seksualne orijentacije, počeli da se javljaju od devedesetih godina prošlog veka. Dakle, tek nakon perioda društvenog priznavanja gej i lezbejskog identiteta i slavljenja seksualne razlike. Stoga ova autorka ističe paradoksalnost postojanja post-gej/ lezbejskog momenata u Srbiji u kojoj jedva da je priznato postojanje LGBTIQ+ populacije koja je i dalje „neprihvaćena, marginalizovana, getoizirana, a jedino što je društvo u stanju da im prizna je da, ako baš moraju, svoju seksualnu različitost žive ‘u četiri zida', daleko od očiju javnosti". Po njenom mišljenju, ulazak u post-gej/post-lezbejsku eru pre eliminisanja diskriminacije, pa i golog nasilja, se može objasniti karakterom srpskog post-socijalističkog društva koje omogućava istovremeno postojanje predmodernih, modernih, post-modernih, i post-post-modernih orijentacija.

Uloga potrošnje u procesu konstruisanja gej identiteta i proizvodnji razlika unutar gej zajednice tema je rada Ildiko Erdei i Nebojše Savića - Biti isti, biti poseban: potrošačke prakse kao marker „istosti" i „različitosti" među gej muškarcima u Beogradu. Tokom poslednjih decenija odnos između ekonomije, tržišta, potrošnje i (gej/lezbejskog) identiteta predstavlja jedno od istraživačkih pitanja kome su u zapadnim društvima posvećene brojne studije. Istraživači/ce ukazuju da je ideja o tome šta znači biti gej/lezbejka u ovim društvima izgrađena uz pomoć tržišta i da u velikoj meri predstavlja rezultat komercijalizacije i komoditizacije, pre svega gej identiteta, koji se vezuje za socijalno i ekonomski uspešne osobe i grupe. Otuda i raširena predstava da su gej osobe pre svega beli pripadnici srednje klase, i sa tim povezana ideja o gej zajednici koja je uspešnija od ostatka društva (up. Valentine 2002, 235).

Stoga ne čudi uverenje, koje nalazimo kako u popularnom tako i naučnom diskursu, o potrošačkoj moći gej osoba i zajednice i važnosti potrošačkih praksi za izgradnju savremenog gej identiteta. Sledeći ovu tematsku i istraživačku perspektivu, Erdei i Savić u svom etnografskom istraživanju veze između gej i potrošačkog identiteta u postsocijalističkoj Srbiji preispituju rašireno shvatanje o gej osobama kao „dobrim potrošačima", „verziranim kupcima" i „stilskim ekspertima" i analiziraju na koji način se potrošnja, šoping, modna odeća, nega tela i stilizacija pojavnosti upotrebljavaju kao elementi putem kojih se iskazuje pripadnost gej zajednici i istovremeno uspostavlja njena unutrašnja stratifikacija.

Rezultati istraživanja pokazuju da su u proizvodnji gej identiteta važni „simultani procesi performativnog izvođenja ‘istosti' i ‘različitosti' " u čijem balansiranju parametar „ukusa", ispoljen kroz potrošačke prakse, stilske preferencije, odevne izbore, modne marke i načine njihovog kombinovanja, ima značajnu ulogu. Jedna od značajnih teza iznetih u ovom radu jeste da hijerarhija ukusa koja u okviru beogradske gej zajednice funkcioniše kao sredstvo društvene klasifikacije i uspostavljanja razlika u velikoj meri reprodukuje medijski i marketinški globalizovanu predstavu o gej osobama kao o dobrostojećim pripadnicima srednje klase istančanog stila i ukusa. Način života i ukus srednje klase se pojavljuju kao uzor koji promoviše gej stilska i socijalna „elita". „Niže" statusne grupe, koristeći različite potrošačke prakse i strategije koje im omogućavaju prisvajanje pojedinih elemenata i kulturnih simbola poželjnog stila, nastoje da ga dostignu i prate. Na taj način se stvara „iluzija homogenosti" koja, kako se u radu ističe, može da zamaskira i učini manje vidljivim socijalne, ekonomske i statusne razlike u okviru beogradske gej zajednice, a koje nisu bitno različite od onih koje postoje u globalnom društvu.

Stoga su Erdei i Savić kritični prema interpretativnom okviru koji u prvi plan ističe stilski osvešćenog i ekonomski moćnog „idealnog gej potrošača". Umesto toga ukazuju da se na taj način osnažuje mit o gotovo „prirodnoj" vezi između istopolne seksualnosti i potrošačkog identiteta i reprodukuje homogenu sliku o savremenim gej zajednicama, kulturi i egzistenciji. Ova perspektiva, kako se u radu naglašava, zanemaruje mnoge gej osobe koje su nezaposlene, ne žive u urbanim centrima ili su siromašne i nisu u mogućnosti da aktivno učestvuju u dominantnoj potrošačkoj kulturi.

S tim u vezi, u radu se problematizuju neka od značajnih pitanja koja se tiču odnosa između savremenog kapitalizma i gej identiteta i ukazuje da, iako gej populacija sve više osvaja tržište i prihvata postojeće i/ili kreira nove oblike potrošačke kulture, ovi procesi i prakse nisu nužno pokazatelj većeg obima društvene slobode.

(NASTAVIĆE SE)

Piše: Zorica Ivanović